Johan G Foss

Fiskarbøndene sette husdyrnamn på holmar og skjær

Dei som gav namn til holmane, skjæra, båene og fluene langs kysten, var fiskarbønder, og husdyra på garden er rikt representert i namnematerialet – Oksen, Hesten, Kalven, Galten, Hunden, Geita osv, gjerne i samansetningar som Svartoksen, Måøygalten, Jektkalven osv.

Kva låg det i desse namna?

 

Per Hovdas oversikt over tydingar i Norske fiskeméd (1961):

Hesten – holme/skjer som liknar ein hestesal.
Brunen –  grunne/flu nemnt etter brottet (fargen på det?).
Oksen – kvasse grunnar som ligg farleg til i leia.
Leikua – skjer/holmar som var viktige sjømerke.
Kalven – skjer/holme som ligg attmed ei større øy.
Galten, Grisen, Purka – skjer, steinar og grunnar som ligg farleg til i leia, eller som i skapnad kan minne om ein gris.
Geita – skjer, båe eller fall med skarpe formasjonar, eller der brottet «mekrar».
Bukken – skjer/båe som ligg meins til i leia, eller holme/skjer kvasse formasjonar.
Hunden  – oftast om skjer som ligg som ein vakthund utanfor hamner og vågar [men markerer også farlege stader].

Namn som Oksen, Galten, Bukken og Hunden gav varselsignal til dei sjøfarande om å passe seg.

 

Nemningsfordommar og sjøspråk

Folk levde i eit magisk univers, der ord kunne ha magisk kraft. Upassande ord kunne framkalle uønska fenomen, det kunne gå troll i ord. Særleg i utrygge omgivnader, som på sjøen, måtte ein passe seg for kva ein sa.

Mangt var tabu når ein var på sjøen

På sjøen var det mange tabuord. Rovdyr og rovfuglar skulle f.eks ikkje nemnast.

Nordmøringen Edvard Langset (1867–1924) samla mange folkeminne fra Nordmøre og Fosen i åra omkring 1920. Husmann og fiskar August Holm på Hitra fortalte om ei hending frå oppveksten sin (i Sparbu). Han var med faren på sjøen, og så fekk han sjå ein hund kom springande frammed stranda. «Der kjem det ein hund òg, rennande frammed landet,» sa eg. «Hald kjeft, gut. No kan vi gjern ro i land», sa ‘n far. «Du skal alder nemn klodyr på sjøa, gut».

Informanten føyde til at han ikkje fekk noen tru på dette, og litt om senn tapte faren trua på det, han òg. (Edvard Langset: Segner – Gåter – Folketru frå Nordmør (1948), s. 135, her i lett normalisert språkform.)

Kva var tankegangen?

Det kan vera vanskeleg å forstå tankegangen bak mange av tabua. At rovdyr (klodyr) var tabu, kan ein kanskje forstå, i og med at dette var farlege dyr, dyr som gjekk på rov.

Men også kjente og kjære husdyr som hest og ku kunne vera tabubelagt. Somme ting i båten kunne det òg vera forbode å nemne med namn. Kleppen var tabu og vart omtala som «tre» (minneoppskrift, Frøya). Tanken bak det kan ha vore at kleppen skulle vera ei overrasking som fisken ikkje skulle ane noko om før han fekk han i nakken. Men det er ikkje lett å forstå at ein uskyldig gjenstand som vadbeinet var tabubelagt og skulle omtalast som trehesten (Langset 1948, s. 135, Bjugn). Kanskje er dette tabuet så gammalt at det er frå før rullevadbeinet si tid, da vadbeinet var eit bein frå eit landdyr – og dermed ein unemneleg fremmendlekam i ein båt?

Kveita var den fremste av alle fiskar, og ho var det mange spesielle reglar knytta til. Mange stader skulle ho heller ikkje nemnast med namn, men vart omtala som kalv (Per Hovda: Norske fiskeméd, s. 208, frå Nesna, Halten, Aukra o.fl. stader).

«Nemner du husdyr, så har du dei med deg»

Frå Bjugn har Edvard Langset eit notat som bringer oss eit stykke vidare i forståinga av ord-tabua på sjøen (her i lett normalisert form):

«Når vi kom på sjøen, så mått vi ikkje nemn dyra med det namnet som hørt landet te. Men vi mått bruk namn som hørt sjøen te. … Nemnt ein ikkje sliker eit dyr på rett måtin, så sa dem det, gammelkarran: «Du har dem med deg». (Fotnote: Det var det samma som dem førte grisen eller kua med seg.)
Hesten skull vi kall «rompeskute». Grisen kalla vi «rotskate», kua kalla vi «honn-skåre».
Det va eit tå det først vi lært tå di elder, det, kva vi skull kall land-dyra. Og vi lært dem snart. Vi villa verra karra og lær sjønamna.
Katten kunn vi kall med det namnet han ha. For katten ha god fisk-løkk, den karen. Vi villa gjern dra samtalin bort på han. Kråka ha vi ikkje nå serskilt namn på.» (Langset 1948, s. 135.)

Tabua og sjønamna går av bruk (før 1900)

Frå Eide på Nordmøre fekk Langset opplyst at om noen kom til å nemne bjørn, rev, varg eller ramn på sjøen, så måtte dei sette ein kors på keipen. «Du må tru det vart mang kors ‘punn keipa. For vi ungdommann kom oss ikkje i hau, vi, og nemnt så jamt rovdyr på sjøa. …. Men no nemne folk namn på sliker på sjøa, og tykkje ikkje det e rart.»

Langset fekk desse opplysningane i 1921–22. Dei gamle namneskikkane var da altså ikkje lenger i bruk. Langset skriv i ein fotnote: «Eg hev spurd frå Rissa til Kornstad [på Averøya] om landdyra skulle ha eit serskilt namn, når dei nemnde dei på sjøen, men ingen visste noko om det. «Sjønamna» fann eg fyrst på Hustad (Romsdal).»

Godnamn

Elles var det mange farlege vette ein måtte passe seg for og ikkje provosere. Slike hadde ein gjerne godnamn (forskjønnande namn, noanamn) på. Godnamn kunne ein òg ha på farlege stader langs leia.

Farlege stader med fine namn

Godnamn på farlege stader i leia skulle tene til å blidgjera vonde vette som heldt til der. Når ein var på sjøen og fór framom desse stadnene, brukte ein godnamna, men når ein var på trygg grunn eller på trygg avstand, kunne ein bruke dei rette namna. Oftast var det derfor det rette namnet som overlevde, medan godnamnet har forsvunne. Det finst berre eit fåtal sikre eksemel på at godnamnet overlevde og fortrengte det rette namnet. Blant dei fåtalige eksempla må vi først og fremst nemne Landegode ved Bodø og Jomfruland ved Kragerø og i Hvaler. Svinøy i Herøy på Sunnmøre – no med Svinøy fyr – har òg vore kalla Landegode, eller også Storeskjeret (Norsk stadnamnleksikon). Det har sikkert vore mange fleire godnamn enn dei vi kjenner til.

I mangel av godnamn kunne ein berge seg med å unngå å nemne stadene med namn.

Farlege stader med dyrenamn og narre-tradisjonar

Som nemnt vart dyrenamn som svin, galte, okse og hund brukt som namn på farlege holmar og skjer. Samtidig skulle desse dyra ikkje nemnast med namn når ein var på sjøen! Livet var ikkje enkelt!

Mange av desse lokalitetane utmerka seg, iallfall i seinare tid, med at det var knytt narre-tradisjonar til dei. Når ein fór framom, prøvde ein å narre noen til å helse, eller f.eks å «stikke oksen». Dette er kjent frå alle kantar av landet. Dei som vart narra, var slike som ikkje visste om stadene, og det vil seie førstereisgutane, skårungane.

Å lesa for Biskopen og Presten

Enkelte av dei farlege stadene i leia gjekk under namnet Bispen eller Presten. Også desse namna må oppfattast som godnamn.

Jonas Lie skriv om Bispen vest for Lindesnes i romanen Rutland (1880). Han bygger sikkert på folketradisjon. Ein av mannskapet om bord i Rutland fortel om eit forlis ved Bispen. Han blir spurt om kva for ein bisp det var, og han svarer: «Å, en Bisp, som præker for Sjøfolk, og, naar de ikke vil høre, saa faar de føle.»

Mange stader var det vanleg «å lesa for Biskopen», rimelegvis for å bligjera han. Det var førstereisguten, skårungen, som vart brukt til dette, og mest truleg vart det lese noko som var lært utanåt i kristendomsundervisninga.

I gammal tid var vel dette noko ein gjorde på alvor, men i seinare tid hadde det ein spøkefull vri. Det vart ein av dei mange skjemtane som gjekk ut på å narre skårungare og få dei til å dumme seg ut. Men skikken hadde nok framleis eit visst pedagogisk innhald, ikkje berre underhaldningsverdi. Den fekk unggutane til å hugse desse stadene.

Av skikkar med rot i gamle tabuforestillingar var desse narringane blant dei som heldt seg lengst

Ofring for trygg seglas

Dei sjøfarande hadde også enkelte offerplassar i kystleia. Når dei passerte Sogneoksen ved utløpet av Sognefjorden, forekom det at noen ofra ein kløyvd to-øre. Ved Skomakaren, eit skjær rett sør for Stad, hiva dei i land ei vedski «til pluggar åt skomakaren». Når dei passerte Finnkjerringa, eit skjer i Nordlandsleia, baud dei ho ein røyk. Formålet var utan tvil å bligjera vettene som heldt til der og sikre trygg seglas. (Svale Solheim: Nemningsfordomar ved fiske, 1940, s. 141ff).

Eksempel frå Fosen

Ein informant i STOKKSUND meddelte dette til Svale Solheim om ofring til Finnkjeringa:

«På Nordlandsleia ligg eit skjer som heiter Finnkjerringa. Det var vanleg at når ein fyrste gongen fôr forbi der, så skulle ein by Finnkjerringa ein røyk. Her er ei soge av ein som heitte Johan Rasmussa: Eg hadde inga greie på Finnkjerringa, og så seier skipper’n at eg måtte gå ned å pakke i pipa hans, for han fekk slik løst på ein røyk. Eg ana ingen ting og gjekk ned i kahytta og pakka den fine sylvholka langpipa hans. Da eg kom opp på dekket med ho, flira skipperen og så sa han: «Du må let ho der få a’», og så peka han på eit skjer som vi hadde på sida. Da hust eg på Finnkjerringa, og eg vart så gal at eg kasta pipa langt ut i sjøen – mesta bort til skjeret; men det sa’n ingen ting om.» (Solheim, 1940, s. 142). (Språket i dette og dei følgjande eksempla er lett normalisert.)

Ein fiskar frå JØSSUND foralte om korleis han vart narra i Nordlands-leia: «Det var ein stad nord på Helgeland dei kalla Galten. Eg vart narra der. Det var ein som sa til meg: «Hent ein kniv!» Eg gjorde det. Han sa da: «Ja, der er galten, stikk han!» Ja, eg dreiv kniven i land mot skjæret og sa: «Ja, det ska no synas blod!» Da lo dem fordi eg var så rapp til å kaste og hadde svar å gje. – Eg har sjøl narra mange.» (Ola Ryssdal 1,41).

Slike galtar finst det mange av langs kysten. Folk dreiv på med slik narringa like opp i våre dagar, også når ein var på tur med rutebåten. Den ovannemnde mannen frå Jøssund fortalte om dette: «Leikua på Linesfjorden dreiv dei og narra med. Eg fulgte med dampen eingong og han Ove Steinvik var med. Da vi var midt for Leikua, sa eg til han: «Lån meg kniven din!» Ja, han rakte meg kniven. Så sa eg: «Der er kua, du får stikk ho.» «I-i-i», sa han sint og stakk te meg med knivskaftet. Det var no så mangt dem fann på. Det var å hente eit taug for å bett kua, hent ei bøtt for å gi kua drekk.» (O. Ryssdal 1,41).

Frå ROAN er det fortalt at når ein nærma seg Folda på tur nordover, var det tre narreplassar. «Mest kjend er: Biskopen ved Rødøya og Skreddaren og Saksa før dei begynte på Buholmsråsa. (O. Ryssdal 1,43).

Frå ROAN finst det òg ei oppskrift der det er rekna opp ei heil rad med slike narreplassar i Åfjorden og i Nordlandsleia der dei prøvde å narre ungdomane.

Ausa var eit skjer, dei narra dem te å ta fram ei aus eller skjei.
Kråka i Åfjorden. Dei skull skyt ho.
Naglinn, skjer i Åfjorden. Her blei dei narra te å ta fram ein hammar for å slå inn naglinn.
Nordom Folla var det mange narreplassar.
I Nærøsundet blei dei narra te å ta fram ein kniv for å stekk Prestøygalten.
Finnkjeringa nord på Helgeland. Her blei dei narra te å ta av seg huva for å helse på Finnkjerringa.
På Leka er det òg ei finnkjerring. Der skull ein òg helse (Lekamøya).» (O. Ryssdal 1,44).

Utafor Nærøya hadde dei fleire faste narre­plassar. Ein mann frå VIKNA fortalte:

«Prestøygalten er det vesteste skjeret utafor Nærøya som fell tørt. Det ha vore mang forlis der. E ha itj hørt om narring der.
Munken i Nærøysundet er det derimot narring med. Dei ska hels på han. Det er ein kvit stein i berget, nord om fyret.
Skomakaren på Hestøya. Det er ein stein på eit nes. Det vart drive mykje med å narre folk te å hels.» (O. Ryssdal 1,45).

Alle desse lokalitetane ligg farleg til i leia. Det blir f.eks opplyst om Prestøygalten at det hadde vore mange forlis der. Ved­kommande informant hadde ikkje hørt om narring der, men informanten frå Roan ovafor kjente til det.

Frå ROAN refererer Solheim desse narringsplassane:

«Ved Kjeungen (fyr) utom Uthaug, Ørlandet, har det vore narring.
Det var mer narring med Leikukalven på Linesfjorden enn med Leikua.
Måøygalten utfor Kiran i Bjørnrør ha det vore narring med.
Ved Leikua på Linesfjorden er ein tå dei værst plassan norom Beian i Fosen. Det er ureint farvann her.
Ved Måøygalten må ein i tjukkskodde passe vel på at ein itj kjem utom Galten.»

Liknande narreskikkar var knytta til namn som Kjerringa, Kjerringræva, Merraræva o.l.

I LEKSVIK narra dei ungdomane til å helse på Urskjerringa, ein odde som stikk ut i sjøen i skiljet mellom Leksvik og Leksvikstranda sokn. Odden ligg i nærleiken av Ursbekken. «Når en ungdom første gang var med båt forbi Urskjærringa, så var det et al­mindeligt narrestrek å få ham til å hilse på Urskjærringa. – «Nu må du ta hatten av,» sa en av de gamle, da de kom til stedet, og hvis han etterkom påbudet blev det en oplivende latter ombord.»

Frå HEIM fekk Solheim opplyst frå ein informant at det enno [1940] var brukeleg å narre dei yngre ombord til å helse på skjer og holmar, seglmerke o. l.. «Første gongen eg fór forbi Agdenes på veg til Trondheim, narra skipperen meg til å helse på Agdenes-kjerringa, ei jernstøtte på ei flu ved Agdenes,» fortel informanten. Karakteristisk er det i nyane tid sett opp ei jarnstøtte på denne kjerringa for å markere flua.

Johan G Foss
mai 2019

 

Dei som gav namn til holmar, skjær, båer og fluer langs kysten, var fiskarbønder, og husdyra på garden er rikt representert i namnematerialet. Låg det noe spesielt innhald i desse namna? Per Hovda har ei oversikt over bruk og tydingar i Norske fiskeméd (1961):

 

Hesten – holme/skjer som liknar ein hestesal.

Brunen –  grunne/flu nemnt etter brottet (fargen på det?).

Faksen, Faksbåen – båar nemnt etter korleis brottet ter seg.

Oksen – kvasse grunnar som ligg farleg til i leia.

Leikua – skjer/holmar som var viktige sjømerke.

Kalven – skjer/holme som ligg attmed ei større øy.

Galten, Grisen, Purka – skjer, steinar og grunnar som ligg farleg til i leia, eller som i skapnad kan minne om ein gris.

Geita – skjer, båe eller fall med skarpe formasjonar, eller der brottet «mekrar».

Bukken – skjer/båe som ligg meins til i leia, eller holme/skjer kvasse formasjonar.

Hunden  – oftast om skjer som ligg som ein vakthund utanfor hamner og vågar [men markerer også farlege stader].

Gåsa – flu som har fått namn etter lyden av brottet.

Høna – flu/stein med namn etter lyden av brottet, eller etter plassering saman med fleire mindre steinar.

Kjuklingane – vanlegvis samling av mindre steinar nær ein litt større: Høna.

 

Namn som Oksen, Galten, Bukken og Hunden gav varselsignal til dei sjøfarande om å passe seg.

 

Johan G Foss

Spanskesjuka var ein aggressiv influensa som herja verda i åra 1918–20. Dei siste åra har vi fått høre at dette var den verste ulykka som noen gong har ramma menneska. I Store norske leksikon (snl.no) les vi: «Mellom 50 og 100 millioner mennesker døde, det vil si at flere døde enn under første verdenskrig og andre verdenskrig samlet», og på wikipedia.no: «Spanskesyken (var) trolig mer omfattende enn både svartedøden og den justinianske byllepesten.»

«Fake news». Dette stemmer absolutt ikkje om vi ser dødstala i høve til folkemengda. Om «spanska» tok livet av 50–100 mill menneske, utgjorde det 4–8 % av folketalet i verda, som da låg på 1,8 milliardar. Dødstala var enorme, men menneskeætta har opplevd verre ting.

I Noreg tok spanska 15 000 liv. Det utgjorde 0,6 % av befolkninga (snl.no).

Spanskesjuka verre enn verdskrigane? Om vi vil  samanlikne katastrofe-omfanget av spanskesjuka med verdskrigane, så kan vi heller ikkje berre sjå på dødstala. Vi må òg ta med den vanvittige ressursbruken under krigane og dei enorme materielle øydeleggingane, og også det sivilisasjonssamanbrotet som verdskrigane representerte. Spanskesjuka førte først og fremst med seg privat sorg og smerte.

TuberkuIosen var nok ei større svøpe for menneska enn spanska. Omkring 1920 kan det årleg ha vore 10 mill tuberkulosedødsfall i verda, og slik hadde det vore i mange tiår. I Noreg var det mykje tuberkulose i siste del av 1800- og begynnelsen av 1900-talet, med ca. 7000 dødsfall årleg omkring 1900 (Folkehelseinstituttet). Dette var like mange som spanska tok da ho grasserte på det verste, i 1918.

Eg intervjua i 1970–80-åra mange gamle folk som kjente til både spanska og «tæringa». Spanska var ein episode, tuberkulosen hadde dei heile tida. Mor mi og far hennes hadde tuberkulose, men fekk behandling og overlevde, medan to av søskena til mor mi døde.

Da spanska gjekk, var far min i konfirmasjonsalderen. «Æ låg ein halv tim’ i spanska, nerri kjøkenkråa,» fortalte han. «Da ha-itj-æ tia lenger, æ mått ut åt gutan!»

Kva var den verste katastrofen? Av dei sjukdomskatastrofane vi veit om, gjorde nok svartedauden det største innhogget i menneskeætta. Ein antar at denne pesten tok livet av 50 mill av dei 80 mill innbyggarane i Europa, altså 60 %. På verdsbasis skal 75 mill ha stroke med. Også i Noreg reiv pesten bort rundt 60 % av folket (snl.no). Gardar og bygder vart liggande øyde, og det tok nærmare 300 år før landet var fullbygd igjen.

Det bør ringe ei bjølle for dei som vil påstå at spanskesjuka var verre enn dette.

Befolkningsutviklinga i verda dei siste 12 000 åra. Etter Store norske leksikon, 2005-utgaven. Diagrammet viser svartedauden som den største demografiske katastrofen. – Folkemengda har vakse sakte i mesteparten av dei 12 000 åra, men veks no svært raskt (den passerte 7 milliardar i 2011 og 7,5 milliardar i 2017). Merk at tidsaldrane i diagrammet har dei tidsspenna som blir brukt internasjonalt, ikkje dei som blir brukt i «norsk» tidsrekning.

Johan G Foss

Flyttestrømmer i Fosen på midten av 1800-tallet

Vi har nå tilgang på folketellinga 1865 i databehandla utgave, og det gir store muligheter til å framskaffe opplysninger, bl.a om flyttebevegelser i de foregående tiåra. Dette var tida da befolkningsveksten tok av, med overbefolkning, ressurspress og flytting som resultat. Utvandringa til Amerika var så vidt kommet i gang, men ennå ikke i Fosen. Hvor gikk flyttestrømmene da?

Flytting og etablering av nytt bosted var noe som satte skille i folks liv. Var det mange som flytta, satte det også preg på samfunna. Flytting var dels frivillig, som når en fikk seg kjærest eller arbeid i ei anna bygd, dels tvungen, som når levebrødet svikta. Vi kan snakke om skyve-effekter, som manglende levebrød, og dra-effekter, som godt fiske. «Sambygdings-effekten» var en dra-effekt. Når ei gruppe sambygdinger hadde flytta og etablert seg i ei anna bygd, var det lettere for andre å flytte etter.

Eksakte tall for tilflytting, minimumstall for fraflytting. I folketellinga er det lettere å få oversikt over tilflyttinga enn fraflyttinga – når vi har fødestedene å holde oss til. De undersøkelsene vi har gjort så langt, har gitt oss noenlunde eksakte tall for tilflyttinga til Fosen, men bare minimumstall for utflyttinga fra Fosen. Vi har nemlig bare gjennomgått de nærmeste prestegjelda, og dermed ikke fanga opp de som flytta langt av sted. Men det var nok ikke særlig mange.
Foruten de 7 prestegjelda i Fosen (Hitra, Hemne, Stadsbygd, Ørland, Bjugn, Åfjord og Bjørnør) er følgende prestegjeld gjennomgått med tanke på flytting til og fra Fosen: Kristiansund, Edøy (Smøla), Aure, Orkdal, Meldal, Rennebu, Oppdal, Børsa, Byneset, Melhus, Strinda, Trondheim, Nedre Stjørdal (Værnes), Frosta, Skogn, Levanger, Levanger landsokn, Verdal, Inderøy, Ytterøy, Leksvik, Fosnes, Nærøy og Kolvereid.

Prestegjelda i Fosen og nærliggende områder i 1865. Folketellinga ble gjennomført prestegjeldsvis, og fødestedene oppgis også som prestegjeld (vanligvis). Prestegjelda var store og har lite med vår tids kommuner å gjøre. Legg merke til at flere av prestegjelda kryssa Trondheimsfjorden: Ørland prestegjeld omfatta også Agdenes, Stadsbygd omfatta Lensvik og Ingdalen, Børsa omfatta Geitastranda og Byneset prestegjeld omfatta Buvika. Legg også merke til at Leinstranda lå til Melhus, Tiller til Klæbu og Malvik til Strinda. Trondheim lå som ei «øy» i Strinda. – Hvert prestegjeld utgjorde også et herred (kommune).

 

Fosen et tilflyttingsområde – med 3900 inn og 2000 ut

Folketellinga 1865 viser at det i de foregående tiåra hadde vært større tilflytting til Fosen enn utflytting. I 1865 hadde Fosen fogderi 31.747 innbyggere. 12,3 % av dem var født utafor fogderiet (3.893 personer). Rundt 2000 personer, eller noe i underkant, var født i Fosen men var i 1865 flytta ut av fogderiet. Fosenbygdene hadde altså en positiv flyttebalanse på rundt 1900 personer. Men både tilflyttinga og utflyttinga fordelte seg nokså ulikt på de sju prestegjelda, og ett av dem, Stadsbygd, hadde vesentlig større utflytting enn tilflytting.

Viktigere å kartlegge flyttinga til Fosen enn flyttinga fra

For Fosens historie er det viktigere å kartlegge tilflyttinga til Fosen enn utflyttinga fra – ganske enkelt fordi de som flytta hit, gjorde mer av seg her enn de som flytta ut. I folketellinga er det også enklere å kartlegge tilflyttinga enn utflyttinga.

Kultur på flyttefot

Store flyttestrømmer påvirka lokalsamfunna på mange vis, også kulturelt. Innflytterne hadde kulturen sin med seg – språk, ferdigheter, skikker, truer og folketradisjoner. Når vi studerer flyttestrømmene i gammel tid, kan vi ha disse kulturelle forholda i bakhodet, i tillegg til de næringsmessige faktorene.

De to store destinasjonene – byen og kysten

Folk flytta i alle retninger, men vi kan se to hovedretninger i flyttemønsteret: mot byen (Trondheim) og mot kysten. Vi kan følge en bevegelse fra Oppdal og ned gjennom Orkdalsføret. Flere flytter nedover enn oppover. Fra Orkdal prestegjeld nederst i dalen gikk 236 utflyttere til Trondheim (126 andre vegen), mens 398 gikk til Fosen (52 andre vegen).

Det kan ellers nevnes at det kom mange tilflyttere fra Østlandet til Fosen og Trøndelag, men få fra Vestlandet.

Trondheim – stor leverandør og stor magnet

Trondheim by leverte den største kontingenten av tilflyttere til Fosen (515), men samtidig trakk byen også til seg de fleste utflytterne (644). Fosens flytteregnskap med Trondheim viste en underbalanse på 129.

Men flytteregnskapet var forskjellig for de ulike prestegjelda. Tiltrekningskrafta fra byen gjorde seg sterkest gjeldende i Stadsbygd og Ørland, som hadde store flytteunderskudd i forhold til Trondheim (144 for Stadsbygd og 107 for Ørland). Hitra, Hemne og Åfjord kom ut sånn noenlunde i balanse i forhold til byen, mens det i Bjugn og Bjørnør var atskillig flere byfolk som flytta dit enn det var bjugninger og bjørninger som flytta til byen (65 flere byfolk til Bjugn og 77 flere til Bjørnør).

Trondheims tiltrekningskraft var nå økende, bl.a på grunn av en gryende industri, og de fleste bygdene i amtet hadde negativ flyttebalanse i forhold til Trondheim. Den største ubalansen hadde vel Strinda (med ÷ 757). Bjugn og Bjørnør var blant unntaka. Disse prestegjelda må ha fortont seg som attraktive bygder.

Fosen og Orkdalsføret

Orkdalsføret – Orkdal, Meldal og Rennebu – leverte mye folk til Fosen (i alt 657). Langt de fleste kom til Hemne (345), men mange kom også til Hitra (87), Ørland (80), Bjugn (53), Stadsbygd (40), Bjørnør (34) og Åfjord (18).
Andre vegen var det få som flytta, og halvparten av dem som flytta, kom fra Hemne (37).

Øyværingene og Innherred

Flyttestrømmen til Fosen fra det sentrale Innherred – Frosta, Levanger/Skogn og Verdal – er interessant, fordi den i det alt vesentlige (141 personer) gikk forbi fastlandsbygdene og ut til øyene, til Hitra prestegjeld. Denne flyttestrømmen var utvilsomt et resultat av den gamle bygdehandelen (bygdareisene) som frøyværingene og hitterværingene dreiv på Innherred. Også til Bjugn kom det en del innherredsbygger (32), så kanskje dreiv også noen bjugninger med bygdareis.
Også i dette sambandet var det få som flytta andre vegen, fra Fosen til Innherred.

De enkelte prestegjelda i Fosen

Stadsbygd hadde betydelig tilflytting fra Børsa (88) og Leksvik (70), og også en del fra Ørland (32). Men det forslo ikke mot de mange som flytta ut, til Leksvik (198), Trondheim (181), Bjugn (182) og Ørland (127). Stadsbygd prestegjeld kom ut med en negativ flyttebalanse på godt over 600. Den store utflyttinga fra Stadsbygd skyldtes nok flere forhold.

I Ørland ser den samla inn- og utflyttinga ut til å ha balansert, sånn omtrentlig. Prestegjeldet hadde betydelig tilflytting fra nabobygda Bjugn (136), fra Børsa (88), Trondheim (78) og Orkdal (53), men hadde stor utflytting til Trondheim (180), Bjugn (194), Hitra (95), Åfjord (55), Nærøy (44) og Stadsbygd (32).

Bjugn var et nyoppretta prestegjeld, skilt ut fra Ørland i 1853. Bjugn og Hitra var de prestegjelda i Fosen som hadde det største tilflyttings-overskuddet, noe omkring 700 for begge. Dette var tydeligvis attraktive bygder. De fleste tilflytterne til Bjugn kom fra Ørland (194), Stadsbygd (182), Åfjord (119), og utafor Fosen fra Børsa (84) og Trondheim (78).
Fraflyttinga fra Bjugn gikk mest til Ørland (136) og Åfjord (91).

Hitras store tilflyttings-overskudd skyldtes nok først og fremst tilgangen til fiskeri. De fleste tilflytterne kom fra bygder utafor Fosen, flest fra Trondheim (111), fra Orkdal (61), fra innherredsbygdene Levanger/Skogn (51), Verdal (46) og Frosta (44), fra Kristiansund (36), Børsa (35) og Smøla (26). Men stort tilsig til Hitra var det også fra de andre bygdene i Fosen, fra Hemne (105), Ørland (95), Stadsbygd (73), Åfjord (35).
Fraflyttinga fra Hitra var beskjeden. Trondheim var den klart viktigste destinasjonen (129), deretter kom Ørland (54), Hemne (35), Smøla (34) og Kristiansund (30).

Hemne hadde også et betydelig innflytter-overskudd, noe rundt 300. Over halvparten av tilflytterne kom fra Orkdalsføret, fra Orkdal (171), Meldal (118) og Rennebu (56). Tilflyttinga derfra var så stor at det må ha satt sitt preg på Hemne-samfunnet. Fra nordmørsbygdene hadde Hemne mindre tilsig. Mest var det fra Surnadal (39), Aure (35) og Rindalen (31). En betydelig kontingent fikk Hemne også fra Børsa (46) og fra Gauldalen: Melhus (23) og Støren (15), og et mindre bidrag også fra Trondheim (21). En stor kontingent kom fra Tynset (40). Fra de andre Fosen-bygdene fikk Hemne betydelig tilsig fra Stadsbygd (41), Hitra (35) og Ørland (19).
Ut fra Hemne gikk det en svær flyttestrøm til Aure (145), og dessuten til Hitra (105), Ørland (54), Kristiansund (41) og Trondheim (24).

Bjørnør hadde et innflytter-overskudd på noe rundt 400. De fleste innflytterne kom fra Trondheim (126), Børsa (46), Orkdal (34), Beitstaden (29) og Fosnes (25). Fra Fosen-bygdene kom en stor flyttestrøm fra Åfjord (116), men lite fra de andre bygdene.
Utflyttinga fra Bjørnør gikk først og fremst til Fosnes (89), Trondheim (49) og Åfjord (46).

Åfjord hadde et mer beskjedent innflytter-overskudd, på 100 eller der omkring. Det var påfallende mange som flytta til Åfjorden fra de andre bygdene på Fosenhalvøya, fra Bjugn (91), Ørland (55), Bjørnør (46) og Stadsbygd (28). Utenom Fosen kom de fleste tilflytterne fra Trondheim (69), Ytterøya (43) og Lom (27).
Utflyttinga fra Åfjord gikk mest til Bjugn (119), Bjørnør (116), Hitra (35) og Ørland (31). Utenom Fosen var Trondheim den store destinasjonen (68).

Hvor kom fosningene fra, og hvor ble det av dem?

Tilflyttinga.
Ca 3900 av Fosens innbyggere i 1865 var født utafor Fosen. Innflytterne utgjorde 12,7 % av befolkningen. Tilsiget av folk kom i hovedsak fra Trondheim og bygdene der omkring og fra Orkdalsføret.

Ti på topp-lista av prestegjeld som leverte folk til Fosen, ser slik ut:

Trondheim	515
Orkdal	398
Børsa	387
Meldal	175
Leksvik	114
Melhus	112
Byneset	89
Ytterøya	87
Strinda	86
Rennebu	84

Hvor det ble av fosningene?
Langt de fleste fosningene ble der de var, i prestegjelda der de var født. Men rundt 12 % av de som var født i Fosen, hadde flytta på seg – 5,7 % til et anna prestegjeld i Fosen og rundt 6,3 % ut av fogderiet.

Hvor ble det av dem som flytta ut?
Trondheim var flyttemålet for svært mange, men ellers gikk det flyttestrømmer i mange retninger, ikke bare innover fjorden, men også sørover til Nordmøre og nordover til Ytternamdalen.

Ti på topp-lista over de største flyttestrømmene fra Fosen i tiåra omkring 1850 er slik:

Trondheim	644
Leksvik	211
Aure	175
Strinda	150
Fosnes	136
Kristiansund	108
Nærøy	82
Edøy (Smøla)	55
Børsa	53
Orkdal	52

 

Johan G Foss

2018-utgaven av Årbok for Fosen, den 57. i rekka, gir nye eksempler på at folk trengte både prest og bibelord, men får også tydelig fram at dette ikke var nok for å forklare livsforhold og eksistens. I tillegg skapte de sine egne myter og sagn i et forsøk på å forstå tilværelsen.

Guri Kunna

Dette siste er det Johan G. Foss som griper fatt i med sin artikkel «Guri Kunna – kven var ho?» Spørsmålet blir riktignok stående ubesvart, men den grundige utredningen gir i hvert fall et godt bilde av hva folk forbandt med denne sagnfiguren og hvilke overnaturlige krefter hun representerte.

Guri Kunna var ikke den samme overalt i det store området hun i hundrevis av år hun har vært en del av folks bevissthet. Mens hun i én tradisjon framstår som mild, vakker og høvisk, er hun i andre versjoner et vette som en måtte verne seg imot. Hun beskrives sjelden som vond, men kunne rå over vind og vær, fiske og fangst.

Med et vidt regionalt blikk undersøker Foss de ulike variantene av sagnmaterialet om Guri, fra Nordmøre til langt nord i Nordland. På denne lange kyststrekningen finnes Kunna som stedsnavn – navn på øyer og forberg – flere steder; som i Edøy, Froan, Meløy og Flakstad. Oluf Rygh forklarer i «Norske Gaardnavne» navnet som «merke» i betydningen landemerke. Slik kan disse stedene ha vært viktige for fiskere og sjøfolk og gjort dem til bosted for Guri, som en personifisering av de maktene som rådde på kysten. I seinere navnsetting har så sagnet virket inn og preget mange lokaliteter, som Guriholet og Guristua på Kunna i Froan og Gurihamna på Svinøya i Tarva.

Foss gjengir flere sagn, fra rå muntlige folkelige versjoner til utbroderte og pynta litterære utgaver i borgerlige kretser. Fortellingene om Guri Kunna har gått på folkemunne i lange tider og som vandrehistorier flest til stadighet blitt endret og tillagt nytt innhold. Underveis kan hovedpersonen ha nesten helt skiftet karakter og lynne, men som et fellestrekk for denne forestillingen om et mektig overnaturlig vesen må en se et menneskelig behov for å respektere, innordne og tilpasse seg krefter større enn seg sjøl.

Dikterpresten på Hitra

Folketrua levde på sida av kristendommens lære; den offisielle religionen som ble prediket i kirkene og ble innprentet som barnelærdom. Den har også fått solid plass i denne utgaven av årboka. Lars Rottem Krangnes bidrar med andre del av «Diktarpresten på Hitra», Rasmus Claussøn Rosing, og gir et grundig innsyn i det virke Rosing hadde i dette prestegjeldet, som i hans embetstid, 1675–1705, også omfattet Hemne. Rosing overtok kallet etter sin bror, Oluf Rosing, og drev i likhet med han med kjøp av eiendom og bygde i tillegg sagbruk og tømmerdrift. Men det er Rasmus Rosings åndelige arbeid, spesielt forfatterskapet av salmer, religiøse dikt, bønner etc. som er Krangnes’ hovedtema i artikkelen. De til sammen 34 tekstene ble trykt som bok i København i 1696, under tittelen «Den grædende Jeremias og Siungende Salomon» og er i dag bare kjent i seks eksemplarer. Ut over dette leter Krangnes etter andre Rosing-tekster, som ble betegnet som «yndet» i sin samtid, og kan ha vært tatt vare på i form av avskrifter. I mangel av sikker kunnskap om dette, tar artikkelen for seg tekstene i boken fra 1696 og kombinerer dette med en beskrivelse av Rosings prestegjerning og ulike praktiske og verdslige roller i gamle lokalsamfunnet.

Rosing-bokas videre liv forteller Krangnes også om og viser at den ikke ble glemt så fort i kirkelige kretser, selv om barokkens litterære stil, med metaforer og ordspill, etter hvert gikk av moten. Likevel er Rosing og «Den grædende Jeremias» nennt i oversiktsverker helt fram til vår tid, og boka ble for noen år siden digitalisert og gjort allment tilgjengelig av Nasjonalbiblioteket.

Ørlandsmissalet

Ei mer kjent bok med religiøst innhold er «Missale Nidrosiense», messeboka som biskop Erik Valkendorf fikk trykt i København i 1519 og som dermed fyller 500 år nå i 2019. Dette markerer Årbok for Fosen med sin egen lokale vri og presenterer gjennom en grundig artikkel av Per Ole Sollie (redaktør for årboka sammen med Svein Henrik Pedersen). Sollie tar for seg det eksemplarer av «Missale Nidrosiense» som trulig helt fra 1520-tallet tilhørte Viklem kirke i Ørland, før det på 1700-tallet kom på private hender og en gang før 1871 ble gitt til Universitetsbiblioteket i Kristiania og i dag er Nasjonalbibliotekets eiendom.

Av særlig interesse i «Ørlandsmissalet» er de handskrevne innførslene om innvielsesdagene for kirka på Nes og kirka i Åfjorden, kirker som på reformasjonstiden lå under Ørland prestegjeld.

En mulig privat eier av boka er offiseren Hans Bull, som var født ca. 1700 på Hitra, og som ga et annet eksemplar av missalet, fra Rennebu, til Videnskabernes Selskabs bibliotek, dagens Gunnerusbiblioteket i Trondheim, der tre av i alt 18 kjente eksemplarer av boka finnes. Flere av disse eksemplarene er digitalisert, også missalet fra Viklem, Ørlandsmissalet.

Dybdahls plansjer

Fra overtru og gudstru, er det et mer håndfast og konkret tema som behandles i Audun Dybdahls artikkel i årboka, om amtskolebestyrer Peter Dybdahl og hans lenge velkjente naturfagsplansjer. Peter Dybdahl fra Rissa var en begavet gutt, som i 1862 gikk ut fra Klæbu seminar med beste karakter. Etter praksis ved flere skoler begynte han i 1879 som lærer ved Amtsskolen i Søndre Trondhjems amt. I resten av sitt yrkesaktive liv, fram til 1910, var han knyttet til denne skolen, som flyttet fra bygd til bygd, før den i 1902 fikk fast tilhold i Strinda. Dybdahls virke ved Amtsskolen, i mange år som styrer, var et livsverk i seg selv. Men det han kanskje i enda større grad ble kjent og æret for var det store plansjeverket som han ga ut, først på A. Bruns Boghandels Forlag i Trondheim i 1880-82. Plansjene av menneskets anatomi, dyr, fugler og fisk var tegnet av ham selv (også eksotiske dyr som Dybdahl selv ikke hadde sett) og fikk en videre utbredelse da de noen år etter ble trykt til skolebruk landet over og utgitt av forlaget H. Aschehoug i Kristiania. I tillegg til en landsomfattende distribusjon ble plansjene utgitt i Sverige, Finland og Nederland. Kartplansjer var Dybdahl også mester for, og han nektet seg heller ikke et forsøk på å oppfinne en evighetsmaskin i sitt arbeid med å utforske naturens hemmeligheter i spennet mellom tru og viten.

Mellom himmel og jord

«Årbok for Fosen» er i seg sjøl et bevis på at det finnes mye mellom himmel og jord – som man vel aldri blir helt klok på, men i hvert fall klokere av, med bøker som dette. Også i denne utgaven er innholdet bredt og mangslungent. Harald Andresen nedtegner minnestoff fra Dueskar-grenda i Stjørna, mens tidligere redaktør Kolbjørn Aune diskuterer de to gårdsnavnene Tennel og Tønnøl i hhv. Lensvik og Nes, samt familienavnet Tøndel. Marcus M. Bull er kjentmann på en vandring mellom ulike skjerp på Hitra og Håvard Moe gjennomgår generasjoner av lensmenn både Moe-slekta i Hemne og andre «lensmanns-dynastier» i Fosen.

Fra en mangeårig bidragsyter, avdøde Bernhard Nålsunds arkiv har redaktørene hentet fram en gammel skrekkhistorie om forholdet mellom same og bonde, der leseren sjøl kan avgjøre hvem som var verst.

Ille for alle så det i hvert fall ut til å bli da vulkanen Katla hadde sitt store utbrudd i 1625, men redaktør Sollie tar i sin andre artikkel for året for seg spørsmål rundt den store askeskyen som ble spredt fra utbruddet østover mot norskekysten. Samtidige beretninger er ikke entydige om hvor og hvor alvorlig den rammet.

Om forhold på kysten i en annen tid skriver Arnfinn Volden i årbokas siste artikkel. Den dreier seg om M/k «Livli II», som drev fraktefart mellom Trondheim og Kristiansund fra 1938 til slutten av 1960-tallet. Dette er ny historie i den store sammenhengen, men likevel fjernt for dagens lesere og derfor av stor kulturhistorisk betydning med sine mange referanser til personer med førstehånds kunnskap. Her får vi lokalhistorie og samfunnsutvikling sett fra fraktebåtene, med mange gode tidsbilder, interessante detaljer – og herlige episoder.

Sluttkommentar

Med så vidt lange, lærde og til dels «tunge» artikler som årboka presenterer i år, kunne det gjort seg med en sammenfatning av de enkelte artiklene. Uten hjelp av et resymé kan det være vanskelig for en leser å danne seg et helhetlig bilde og fatte en konklusjon. Ofte kan det også virke gunstig for forståelsen å lese en oppsummering først og deretter gå løs på hele teksten.

Mannsdominansen er for tiden massiv i Årbok for Fosen, men forhåpentligvis er dette bare et utslag av tilfeldighetenes spill. Neste år kommer vel kvinnene sterkere tilbake? Ellers er det lett å merke seg at nynorskprosenten er høy i årboka. Ingenting galt med det, men andelen nynorsk avspeiler vel på en interessant måte målformen i Fosen-skolen for en god del år tilbake og i mindre grad i dag. Også på denne måten forteller årboka historie.

Illustrasjonene i boka er mange og gode; denne gangen kanskje ekstra mange bilder i farger over de nesten 200 sidene. Boka er solid innbundet og god å holde i. Gleden ved boka er dermed i første omgang rent fysisk, før innholdet etter hvert gir den åndelige opplevelsen.

Per Christiansen

Hos store godseigarar var innkreving av landskyld ein omfattande affære. Nonneklosteret på Rein åtte på reformasjonstida eit par hundre gardar og gardparter som til saman «skyldte» 225 spann (à 15,5 kg smør). Men gardane låg spreidd over eit stort område, frå Romsdalen til Namdalen (med tre tyngdepunkt: Rissa–Stadsbygda, Osen–Roan og Innherad). Å samle inn landskylda var ein stor og brysam affære. Hadde det enda berre vore smør, men leiglendingane kom med mange slags varer, til og med levande krøtter. Her tvidde nok nonnene seg av og let det mannlege tenarskapet overta.

 

Rekneskapen for Trondheim len i 1548/49 er ei gullgruve

Vi veit ikkje nøyaktig kva landskyldvarer nonnene i Rissa fekk inn. Men vi veit nøyaktig kva erkesetet, Elgeseter kloster og Holms kloster (på Munkholmen) fekk inn. Tala er rett nok frå 1548/49, 12 år etter reformasjonen, da klostera formelt var avvikla, og da landskylda gjekk til lensherren i Trondheim len, som den tida heldt til på Steinvikholm slott.

Lensherren i Trondheim len tok over erkebiskop Olav Engelbrektssons festning på Steinvikholmen som sin residens etter reformasjonen i 1537 og fram til 1556. Christoffer Galle var lensherre her i sju år, frå 1546 til 1553. Frå hans tid er det bevart ein rekneskap (for 1548/49) som gir gode innblikk i økonomiske og administrative forhold i Trøndelag på denne tida. (Rekneskapen føreligg også i trykt form, utgitt av Riksarkivet i 1939.) Fotoet er henta frå snl.no.

Heldigvis for oss vart erkebispegodset og godsa til Holms kloster og Elgeseter kloster ikkje slått saman etter reformasjonen, men rekneskapsført kvar for seg. Lensrekneskapen for 1548/49 er på mange måtar ei gullgruve. Éin flik av gullgruva består i at landskylda av gardane ikkje berre blir ført opp i dei faste måleeiningane (spann, øre og marklag), men òg kva varer dei faktisk betalte med.

I tillegg til 1548/49-rekneskapen er det bevart samandrag av lensrekneskapane for 1557/58 og 1558/59, og dei gir gode supplerande opplysningar.

Rekneskapsåra følgde ikkje kalenderåret, men gjekk frå mikkelsmess til mikkelsmess, 29. september, derfor skriv vi slik: 1548/49 osv. (Seinare på 1500-talet gjekk dei over til å føre rekneskapen frå 1 mai, Philippi Jacobi dag.)

Utsnitt av den trykte utgåva av lensrekneskapen for Steinvikholm (Trondheim) len for året 1548/49. Utsnittet viser noen av innførslene av Holms landskyld frå Fosen. Første innførsla gjeld Mastad på Hitra. Garden skyldte 2 øre (1/3 spann smør), som oppsittaren, Oluf, betaler med 4 pund (24 kg) tørrfisk. Den neste garden er Tannvikan i Hemne (Snillfjord), som skyldte 1/2 spann. Så følgjer to gardar på Stadsbygda, og deretter seks gardar i Lensvika. Alle desse gardane låg altså, heilt eller delvis, til klosteret på Munkholmen. Holms kloster var omtrent einerådande godseigar i Lensvika. Kven «Her Haffuerd» var (i tredje innførsla), veit vi ikkje. Vi ser han stod til rest med landslott, sikkert av ei laksevorp.

Kor mykje kom inn i landskyld av krongodset, erkebispegodset og klostergodsa?

I 1548/49 fekk Christoffer Galle inn desse varene i landskyld av Trondheim len: 259 slaktenaut, altså levande kyr; 965 småfe, mest sauer; 6,7 tonn smør; 42 tonn mjøl; 28 tonn malt (spira korn til ølbrygging); 550 kg erter; og 6 tonn tørrfisk (av skrei, såkalla «bergenfisk»). I tillegg fekk han inn 2,5 tønner laks, 15 kg humle (til ølbrygging), 3 mårskinn, 17 ekornskinn, 67 alen vadmål, 2 tønner tjære, 4 hesteselar, 25 par taumar og 3 reip.

Svære krøtterflokkar

Dei svære flokkane av levande landskyld-dyr påkallar spesiell interesse. Talet varierte noko frå år til år:
1548/49          259 kyr og 965 sauer
1557/58          210 kyr og 605 sauer
1558/59          226 kyr og 659 sauer.

Kva gjorde dei med alle desse dyra? – Det får vi svar på i rekneskapssamandraga for 1557/58 og 1558/59:
– 70 slaktekyr gjekk årleg til lensherren, som ein del av lønna hans,
– 85–100 kyr vart selde, levande eller som slakt,
– 50–60 kyr vart slakta og gjekk til mat på kongsgarden, og til arbeidslønn, reisemat osv.

Ein durabeleg slaktesjau

Dyra kom inn om hausten. Om våren var krøttera utmagra og knapt gangføre. Ingen godseigar ville ha slike dyr i betaling.

Lensherren prøvde nok å få selt så mykje som muleg av landskyld-dyra levande, men ein stor del måtte slaktast (truleg noko mellom 50 og 150 kyr), og dei måtte slaktast om hausten, før snøen kom og tok bort beitet. Etter det hadde ingen råd til å fø på slaktedyr. Alt fôr ein hadde, måtte gå til dei dyra ein skulle berge gjennom vinteren.

Ein durabeleg slaktesjau stod med andre ord for døra!

Over store delar av landet leverte kyrne den viktigaste varen for betaling av landskyld, nemleg smør, men kyrne risikerte også sjølve å gå som betalingsmiddel. Omtrent all mjølk- og smørproduksjon føregjekk om sommaren. Vinteren var sveltetid for krøttera. Kyr på beite om sommaren vart gjerne samla i grinder om natta til  vern mot rovdyr, og vaktaren låg i eit grindhus. Både grindene og grindhuset vart flytta omkring. I grindene vart jorda trødd opp og gjødsla. Nytt beiteland kunne dyrkast på dette viset. Teikninga er henta frå Norsk kulturhistorie, bd. 1 (1938), «Dekorativ frise av Sjåmo i Norsk Folkemuseums landbruksavdeling».

Korleis berga dei kjøttet frå å rotne?

Etter slaktinga sat lensherren ikkje lenger med ein svær krøtterflokk, men med eit kjøttberg. Om ikkje kjøttet skulle surne og rotne, måtte det konserverast. Korleis gjorde dei det?

Tørking var ein gammal og billeg, men arbeidskrevande metode. Salting var enklare, men salt kosta pengar.

Brukte dei salt?

På denne tida vart det importert ein god del salt, særleg Bay-salt frå Frankrike, ser det ut til, men det vart òg produsert salt i Noreg. På slutten av 1550-talet fekk lensherren i Trondheim inn 12–19 tynner i tiend av saltbrenninga i lenet . Men kongsgarden hadde også eigen saltkjel der det årleg vart produsert 50 tønner salt. I tillegg vart det kjøpt 30–50 tønner for å dekke behovet.

I rekneskapssamandraga blir det til og med opplyst kva saltet som lensherren fekk inn, vart brukt til. Det meste gjekk til salting av laks, selspekk og hjortekjøtt som vart tatt i vorpene og på øyane som hørte krona og erkebispegodset til. Noko av saltet vart også brukt til salting av kjøtt (slakt), men tydelegvis ikkje så mykje. Det meste av landskyld-kjøttberget må ha vorte konservert på anna vis. Ved tørking? Eller kanskje leit dei på at vinterkulden kom og fraus ned heile berget?

Ei nøkkelopplysning

Her kjem ei opplysning frå borgen på Steinvikholmen oss til hjelp. Da erkebispens garnison der overgav seg i mai 1537, får vi opplyst at dei mellom anna hadde 100 røykte nautfall – kuslakt – og 150 saueskrottar hengande.

Der har vi det. Dei berga kjøttberget etter landskylda med røyking, utvilsamt i kombinasjon med tørking. Metoden må ha vore effektiv. Dei slakteskrottane som hong på Steinvikholmen i mai 1537, var sikkert slakta om hausten, men etter eit halvt år må dei enno ha vore gode. Soldatane let seg nok ikkje fôre med bederva kjøtt.

Johan G Foss

Audun Dybdahl har i haust berika midtnorsk historie med ein solid studie innan kystkulturen, eit oversiktsverk om utviklinga av reiskapskulturen i sjøfisket frå steinalderen og fram til omkring 1900.

Audun Dybdahl, professor emeritus i historie og ekte rissværing, har i løpet av eit halvt hundreår gitt ut eit tjuetals bøker og ei lang rekke artiklar over eit vidt historisk spekter. Dels dreier det seg om bøker som bearbeider viktig historisk kjeldemateriale, som tiandpengeskatten 1520, eller viktige emneområde, som jordeigedomsforhold, dels dreier det seg om kulturhistoriske emne – som jord- og kornbehandling, fôr, fe og mjølkestell, matstell, tekstil- og kledestilverking, byggeskikk, framkomst­middel, namneskikk, helgendyrking, primstaven og mykje meir.

I 2011 fekk Audun Dybdahl pris for «Årets tidsskriftartikkel» i 2010.

I Fosen har vi drege fordel av den historiske kompetansen til Dybdahl gjennom boka om Reins kloster, artiklar i Årbok for Fosen, og særleg gjennom dei to banda med allmenn bygdehistorie for Rissa, ei av dei få bygdebøkene av denne typen i Fosen som held fagleg mål.

I 2016 gav Dybdahl ut boka Klima, uår og kriser i Norge gjennom de siste 1000 år, der han samanfattar forskning frå fleire fagområde. Dette er ei nyttig bok for alle som arbeider med norsk historie. Vekslingane i klima og åringar har utan tvil spela ei stor rolle for folketalsutvikling, busetting og levekår. Men dette er faktorar som det er vanskeleg å ha oversikt over, og som ofte også blir oversett i historiske analysar og framstillingar. Dybdahl har sjølv kjent behovet for å trekke klimaendringane meir inn i historieforskinga, og med denne studien har han gitt både seg sjølv og oss andre god hjelp.

Med angel og not

Dei siste åra har Dybdahl teke for seg sjøbruket, og har no altså gitt ut ei bok om fiskereiskapar i Midt-Noreg gjennom tidene. Her dreier det seg ikkje om sjølve fisket, fangstmengder osv, men om dei teknologiske og kulturelle aspekta ved fisket, reiskapskulturen, medrekna tilverkinga av reiskapane, og dei endringane som har funne stad gjennom tidene.

Audun Dybdahl har skaffa seg god oversikt over temaet, over litteratur, forsking og det som finst av gjenstandar og lokalinformasjon på musea rundt omkring i området. Det er bra at Dybdahl med sin kapasitet har teke for seg temaet og berika midtnorsk kysthistorie med dette arbeidet. Det har vorte eit oversiktleg verk som vi fotsoldatar i faget og alle som er interesserte i midtnorsk kysthistorie, vil ha nytte og glede av. Boka er ikkje på meir enn 235 sider, men har om lag 350 illustrasjonar, og alt ber preg av dybdahlsk soliditet.

I boka blir det lagt stor vekt på bilet-dokumentasjonen. Ambisjonsnivået er høgt: den som kjem over ein gjenstand med tilknytning til fiske, skal kunne identifisere gjenstanden ved hjelp av illustrasjonane i boka. Det gjer boka til eit oppslagsverk som det knapt finst maken til i Noreg. Vi må tilbake til Ole Nordgaards Træk av fiskeriets utvikling i Norge frå 1908 for å finne noko som liknar.

Lite å sette fingeren på

Det som ein måtte ha av innvendingar, blir småtteri i denne samanhengen. Dybdahl har fått med seg det meste, og eg har så langt ikkje oppdaga feil av betydning. (Kanskje har det snike seg inn ein feil i biletteksten øvst s. 89; truleg skulle det her ha stått dorging i staden for hiling.)

Éin ting har Dybdahl ikkje fått med seg: ein svært interessant snørestein som er fiska opp frå 60–100 m djup på Langfallklakkan, 13 km utafor Mausund. Det interessante med den er at fatl-snøret på steinen er bevart. Steinen befinn seg no på privat museum i Mausund. Kanskje blir denne steinen nærmare omtala i ein artikkel i Årbok for Fosen 2019.

Eitt av problema Dybdahl stod overfor, var nemningsbruken. Ein og same reiskapen kan ha ulikt namn frå den eine bygda til den andre. Dybdahl har derfor valt normalnemningar – men har dermed hamna på uheldigheiter som «dypsagn», mistydingar som «jarstein», uforståelegheiter som «et forsyn» og fremmendelement i talemålet som «en angel». Etter mitt syn hadde det vore betre å velje former som ligg nærare etymologien og dialekten, eller iallfall å seie litt om opphavet til orda og drive litt «språkleg arkeologi».

Lesaren kan elles gle seg over eit godt stikkordsregister, og at Dybdahl brukar fotnoter på sidene, så vi ser med ein gong kva det gjeld og slepp å slå opp bak.

Men så kan vi irritere oss litt over at gjenstandsfotoa ofte er presenterte i grupper, med samla bilettekst under.

Små skår i den store gleda!

Johan G Foss

 

Audun Dybdahl:
Med angel og not
Museumsforlaget, 2018
390 kr

Vi snakkar her om tilflyttinga til Fosen på 1700- og 1800-talet. Da er sjølegdrullen frå 1804 ei viktig kjelde, fordi han oppgir fødestaden til personane.

Sjølegdrulle – kva var det?

Dei sjøvendte bygdene ute på kysten leverte mannskap til sjøforsvaret, bygdene lenger inne leverte mannskap til landforsvaret. I begge områda var gardane delt inn i legder («sjølegder» og «landlegder») som i utgangspunktet skulle stille og utruste éin soldat kvar. Men krava auka etter kvart, og i krigstider måtte alt stridsdyktig mannskap mobiliserast. Mannskapa i legdene var ført inn – innrullerte – i dei militære «rullane». Sjølegdrullane for Fosen på tidleg 1800-tal oppgir både fødestad og bustad for dei innrullerte. Dei gir oss dermed innsyn i mobiliteten i befolkninga, både innan Fosen og til Fosen. Særleg interessant er innflyttinga til Fosen.

Forestillingar vi har om tilflyttinga

Vi har sett for oss at det gjekk ein straum av folk frå dei indre bygdene og ut til kysten, særleg når det var uår i jordbruket, eller når naturkatastrofar ramma. Mange drog heilt ut på ytterkysten. Der såg dei betre mulegheit for å livnæra seg, fordi hovudressursen der, fisken i havet, ikkje var underlagt privat eigedomsrett. Ørlandet skal ha vore ein destinasjon for mange orkdalinger, er det sagt.

Sjølegdrullen gir oss ny kunnskap

Men vi manglar heilheitleg kunnskap og oversyn over mobiliteten til befolkninga gammal tid. Den første folketeljinga som oppgir fødestad, er folketeljinga i 1865. Før dette er sjølegdrullen frå 1804 den eldste, største og lettast tilgjengelege kjelda med opplysning om fødestad. Rullane til landforsvaret (kompanirullane) oppgir dessverre ikkje fødestad for mannskapa.

Fosen historielag har no dataregistrert sjølegdrullen 1804 og undersøkt kva han har å fortelje om tilflyttinga. Her er noen foreløpige resultat:

Talet på innrullerte til sjøforsvaret. Sjølegdrullen for Fosen 1804 omfattar 1661 mann i stridsdyktig alder. Desse utgjorde ca 11 % av befolkninga i Fosen, som i 1801 var på 15.274.

Stor prosent innflyttarar. Av dei 1661 mennene som var innrullerte til sjøforsvaret, var 391 fødde utanfor Fosen. Innflyttarane utgjorde dermed 23,5 % av dei innrullerte.

Kva for landsdelar kom innflyttarane frå?
Frå Austlandet kom 60
frå Vestlandet 5
frå Møre 61
frå Sør-Trøndelag utanom Fosen 197
frå Nord-Trøndlag 55
frå Nord-Noreg 5
frå utlandet 8.

Dei største «fråflyttingsområda»:
Trondheim(!) 75
Gudbrandsdalen 38
Orkdal, Meldal, Rennebu 42
Innherrad (Frosta–Sparbu) 42
Kristiansund 27.

Dei største tilflyttingsområda:
Hitra tinglag (dvs. Frøya og Hitra ÷ Innhitra): 221 tilflyttarar,
Ørland tinglag (dvs. Ørlandet, Stjørna og Agdenes): 123 tilflyttarar.

Sjølegdene med størst tilflytting:
Dei fleste av sjølegdene med stor tilflytting finn vi på Frøya og Hitra, med Daløy legd (med Titran) på topp:
Daløya legd, Frøya, 18 innflyttarar
Ulvan legd, Hitra, 15
Svellingen legd, Frøya, 13
Storfosna legd, Ørland, 13
Fjellvær legd, Hitra, 12
Mausund legd, Frøya, 12
Helsøya legd, Hitra, 11
Hallaren legd, Frøya, 11
Uttian legd, Frøya, 10
Sula legd, Frøya, 10
Froan legd, Frøya, 10
Ytterråk legd, Stjørna, 10
Leksa legd, Agdenes, 10
Dyrøy legd, Frøya, 8
Rabben legd, Frøya, 8
Lauvøya legd, Åfjord, 8
Moldtua legd, Agdenes, 6.

Reservasjonar

Noko fullt bilete av tilflyttinga til Fosen gir denne analysen ikkje. For det første omfattar sjølegdrullen berre ein kortare periode (30 år eller så), for det andre omfattar han berre mannfolk, og for det tredje omfattar han berre ein del av Fosen: sjølegdene.

Begeistring

Likevel er dette eit strålande materiale, som gir eit svært interessant gløtt inn i Fosen-samfunnet i tida omkring 1800. Plutseleg sit vi her med ein masse eksakt kunnskap om tilflyttinga til Fosen. Og enno er det mykje kunnskap som kan hentast ut av dette materialet. Kan vi f.eks finne spor etter «Stor-ofsen», storflommen som ramma Austlandet og Dovre-området i 1788/89?

Kartet viser hovudgardane i dei 85 sjølegdene i Fosen i 1804. Fiolett: Hitra tinglag. Blått: Hemne tinglag. Raudt: Ørland tinglag. Grønt Åfjord tinglag. Lyserødt: Bjørnør tinglag. Sjølegdene stilte mannskap til sjøforsvaret. På 1600- og 1700-talet var det i Fosen berre Hitra tinglag og Ørland tinglag som låg til sjøforsvaret og hadde sjølegder, resten av Fosen låg til landforsvaret. Tidleg på 1800-talet vart sjøforsvaret her forsterka med noen sjølegder i Hemne, Åfjord og Bjørnør tinglag. – Legg merke til at Innhitra og ein snipp av Aure hørte til Hemne tinglag den gongen; Agdenes og Stjørna hørte til Ørland tinglag; Vallersund og Lysøysundet hørte til Åfjord, og Stokksund til Bjørnør tinglag. Einerett til kartet: Fosen historielag.

Johan G Foss

Fosningane var ikkje trønderar i mellomalderen, dei var møringar. Møre strekte seg frå Stad til Byrða, halvøya mellom Osen og Flatanger. Møre bestod av tre fylke: Sunnmøre, Romsdal og Nordmøre. Fosningane hørte til Nordmøre. Ragnvald Mørejarl, i siste halvdel av 800-talet, rådde over heile Møre, etter namnet å dømme.

Trønderane heldt til inne i Trondheimsfjorden, frå Orkdalen til Sparbu. Dette var þróndheimr, Trondheimen. Her organiserte dei seg i 8 fylke, og her etablerte dei ein gong i yngre jarnalder eit felles lovområde, þrœndalǫg, med Øratinget ved Nidarosen, i gammal tid også Mære, som felles allting. Møre og Namdalen var ikkje med i denne lovfellesskapen. Dei kom inn seinare, truleg på 900-talet, kanskje da Frostatinget vart organisert. Frostatinget var ikkje eit allting, men eit representasjonsting, med representantar frå alle fylka, og med Lagatún, Logtun, på Frosta som tingstad.

Kva namnet Trøndelag fortel

Folkenamnet trønder (gno. þrœndr, genitiv fleirtal: þrœnda) har vi i dag bevart i namna Trøndelag og Trondheim. þrœndalǫg var ‘lovområdet til trønderane’, og þróndheimr var ‘heimen til trønderane’.

Namnet trønder har vorte sett i samband med verbet þróast ’vekse, trivast’. Meir rimeleg er det vel å ta utgangspunkt i at Trondheimsfjorden sikkert har hatt eit anna namn frå først av, og at ordet trønder et avleidd av det. Fjorden har truleg heitt *þrónd eller *þróund, og folkenamnet trønder betydde da ’dei som budde ved Þró(u)nd’.

Andreledda i þróndheimr og þrœndalǫg er det grunn til å stoppe litt ved. Trønderane var den einaste folkestammen i Noreg som kalla området sitt for heimr ‘heim’.

Elles omtala trønderane altså området sitt som lǫg ‘lovområde’. Dette er særleg interessant. Området vart altså ikkje kalla þrœndaríki (tilsvarande Ringaríki), noe som ville ha markert at det var eit småkongerike. Området vart heller ikkje kalla þrœndamǫrk (tilsvarande þelamǫrk) som ville ha markert området som eit utkantområde. Heller ikkje fekk området det nøytrale namnet þrœndaland. Området vart kalla þrœndalǫg.

Bonderepublikk i Trøndelag, høvdingmakt på Møre

Namnet Trøndelag tek oss da rett inn i det gamle trøndske stammesamfunnet og fortel at her var det ikkje kongar som rådde; samfunnet var demokratisk og «republikansk» organisert, bygd på lov og ting og ikkje berre av makt.

Den trøndske bonderepublikken vart utfordra på 800-talet, først av Håløygjarlane som slo seg ned på Lade, og så av Hårfagreætta. Republikken drog i land ein siger på Stiklestad i 1030, men sigeren viste seg å bli til tap. Den kraftige motstanden mot rikskongedømmet førte til omfattande konfiskasjonar, og trønderrepublikken gjekk under.

Men fosningane var ikkje med i trønderrepublikken. Dei var møringar, og Møre ser ut til å ha vore meir  høvdingdominert, eit område der makt i større grad rådde over rett. Giske på Sunnmøre var truleg det største maktsentret. Mørejarlane kan ha hatt tilhald der frå 800-talet. På den tida gjorde kanskje Håløygjarlane (Ladejarlane) seg gjeldande i Fosen.

Trass i høvdingmakta var det nok ei viss lovregulering på Møre òg. Heile Møre kan ha hatt eit felles ting på Tingvoll, der også fylkeskirka for Nordmøre vart bygd. Tingvoll var ein liten gard, ikkje noen typisk høvdinggard. Kanskje var staden valt for å hindre at ein høvding skulle få for stor makt.

Kva namnet Møre fortel

Namnet Møre (gno. Mœrr, dativ: Mœri) har også mykje interessant å fortelje. Ordet har ganske sikkert samanheng med gno. marr m = ’hav’ (Norsk stadnamnleksikon). Møre var altså ‘landet ved havet, havlandet’.

Denne tydinga gjer det muleg å finne ut kven det var som gav Møre namn!

Møringane sjølve ville ikkje ha funne på å kalle området sitt for Havlandet. I Fylkeshistoria for Møre og Romsdal (1990) heiter det at namnet var gitt av dei som ferdast langs kysten. Det er opplagt ikkje tilfelle. Dei som for langs kysten, reiste gjennom havland heile vegen, og Møre merka seg ikkje ut som noe havland med stor H.

Nei, namnet må vera gitt av folk som ikkje hørte heime i eit havland. Namnet må vera gitt frå innlandet. Kvar ifrå, da?

Det var folk frå fleire innlandsbygder som hadde samband med Møre – frå Gudbrandsdalen over Lesjaskogen til Åndalsnes, og frå Oppdal gjennom Drivdsalen til Sunndalsøra. Det er likevel ikkje truleg at namnet Møre, Havlandet, skriv seg frå gudbrandsdølane og oppdalingarne som besøkte marknadsplassane inni fjordbotnane. Det var neppe naturleg for dei å omtala dette fjordlandskapet som eit havland, og dessutan hadde dei ikkje «tyngde» nok til å få det namnet dei sette på området, akseptert i heile landet.

Da sit vi igjen med éin kandidat som namngivar for Møre: trønderane. Møre må ha vorte namngitt frå Trondheimen, bygdene nord, aust og sør for Trondheimsfjorden. Når trønderane kom ut til þróndheimsmynni (munningen av Trondheimsfjorden) og passerte Agdanes, kom dei til eit kystområde fullt av øyar, holmar, skjær og grunnar, heilt annleis enn det fjordlandskapet dei hadde heime. Og enten trønderane skulle sørover eller nordover, så fekk dei oppleve området frå havsida og ikkje frå fjordbotnane. For trønderane var det heilt naturleg å kalle dette området for Havlandet, og trønderane hadde tyngde nok til at det namnet dei sette, vart landsgyldig.

Johan G Foss
nov 2018

Gårdene

Storfosna var en adelig setegård med et 30-talls underliggende gårder på Innhitra, Agdenes og Ørlandet på 1600–1700-tallet. Leilendingene på de nærmestliggende gårdene hadde pliktarbeid på Storfosna, de andre måtte betale «arbeidspenger» for å slippe.

Kartet viser underliggende gårder og gårdparter. De gårdene som utgjorde det opprinnelige godset (fra 1574), er markert med mørkere farge: Storfosna, Garten, Kråkvåg, Leksa og Værnes. To av de opprinnelige gårdene, Moldtua og Terningen, var allerede gått ut av godset i 1661. Kart ved Johan G Foss.

Husmannsplassene

Fra omkring 1800 ble de underliggende gårdene solgt unna, dels fordi økonomien på godset var anstrengt, dels fordi arbeidskraft kunne skaffes til veie på en enklere måte, gjennom å sette ned husmenn på Storfosna. Fredrik Nannestad var den godseieren som satsa stort på husmenn. Han satt med godset fra 1794 til han måtte gå fra gården i 1828. Han bygde også hus på mange av plassene, for å friste folk til å flytte dit. Da Nannestad gikk fra gården, var det nærmere 30 husmannsplasser på Storfosna.

Kartgrunnlag: Eivind Bremnes, Terje Sørensen, Bernt Jørgen Stranden. Noen få plasser har det ikke vært mulig å lokalisere.

Husmannsplassene

(Her kommer mer.)